M. Fijałkowski: Nadchodzą rewolucyjne zmiany w samorządach!

O zmianach w samorządzie mówiło się w ostatnich dwóch latach głównie w kontekście dwukadencyjności wójtów, burmistrzów i prezydentów miast oraz o zmianach w ordynacji wyborczej. Ostatnio jednak temat ten zszedł trochę na drugi plan. Tymczasem dość niespodziewanie kilka dni temu PiS złożyło projekt ustawy zakładający głębokie zmiany ustrojowe w trzech ustawach samorządowych oraz w kodeksie wyborczym. Jako, że zakres planowanych zmian jest dość obszerny, omówię je w dwóch osobnych wpisach, zaczynając od zmian w ustawach: o samorządzie gminnym, samorządzie powiatowym i samorządzie województwa, jednakże zmiany będą omawiane w odniesieniu przede wszystkim do samorządu gminnego.

Budżet obywatelski – ma zostać wpisany do ustawy, a w miastach na prawach powiatu ma być obligatoryjny, a jego wysokość ma wynosić co najmniej 0,5% wydatków gminy zawartych w ostatnim przedłożonym sprawozdaniu z wykonania budżetu. Określone zostaną też zasady dotyczące tego budżetu, m.in.: mieszkańcy w bezpośrednim głosowaniu decydują corocznie o części wydatków budżetu gminy. Zadania wybrane w ramach budżetu obywatelskiego zostają uwzględnione w uchwale budżetowej gminy. Rada gminy w toku prac nad projektem uchwały budżetowej nie może usuwać lub zmieniać w stopniu istotnym zadań wybranych w ramach budżetu obywatelskiego. Szczegółowe wymagania i zasady określi rada gminy w formie uchwały. Nie będzie więc można nazywać budżetem obywatelskim tego co w Łęcznej stworzył Kosiarski, a mianowicie, że projekty wcześniej uzgodnione z urzędem zgłaszają jego ludzie skupieni w radach osiedli, a mieszkańcy tak naprawdę pozbawieni są jakiegokolwiek wpływu. Oceniam tą zmianę absolutnie pozytywnie. Był to także punkt programu Lepszej Łęcznej.
Sesje rad gmin, powiatów i sejmików będą nagrywane i transmitowane w internecie, a Imienne wykazy głosowań radnych będą podawane niezwłocznie do publicznej wiadomości na stronach internetowych gminy oraz w inny sposób zwyczajowo przyjęty. Jest to absolutnie potrzebna zmiana. W Łęcznej od 7 lat postulowałem takie rozwiązania na szczeblu gminnym. Każdy chyba doskonale pamięta jak łęczyńscy radni koalicji bali się ujawniania ich głosowań w Informatorze czy też transmisji na żywo z obrad sesji. Próbowali nawet zakłamywać rzeczywistość, twierdząc że głosowania są kłamstwem i manipulacją. Dlatego czekam na tą zmianę z niecierpliwością. Uważam, że nie jeden mieszkaniec z chęcią obejrzałby w internecie sesję rady miejskiej czy rady powiatu łęczyńskiego, szczególnie, że odbywają się one w godzinach pracy.
Obywatelska inicjatywa ustawodawcza w samorządzie wszystkich szczebli – doczeka się być może w końcu podstawy prawnej rangi ustawowej, a nie statutowej jak ma to miejsce obecnie w wielu samorządach. W przypadku Łęcznej takowa już funkcjonuje w oparciu o przepisy statutowe. Jednakże wydaje się, że liczba co najmniej 300 osób w gminach do 20 000 mieszkańców i co najmniej 500 osób w gminach powyżej 20 000 mieszkańców potrzebna do wystąpienia z obywatelską inicjatywą ustawodawczą wydaje się przesadzona.
Specjalna komisja skarg, wniosków i petycji – będzie komisją obligatoryjną w każdej gminie. W jej skład wejdą radni, w tym przedstawiciele wszystkich klubów, z wyjątkiem radnych pełniących funkcje przewodniczącego i wiceprzewodniczącego rady. Wcześniej skargi na organ wykonawczy rozpatrywała komisja rewizyjna. Zmiana pozytywna, aczkolwiek brakuje unormowań powodujących odpowiedzialność organu wykonawczego w przypadku zasadności skarg.
Każdy klub radnych zyska możliwość wniesienia pod obrady rady jednego punktu w porządku obrad, bez możliwości jego zdjęcia przez większość radnych. Jest to bardzo pozytywna zmiana umożliwiająca radnym opozycji dyskusję na niewygodne dla władzy tematy lub wprowadzenia pod obrady własnych projektów uchwał. W Łęcznej podobne przepisy statutowe już istnieją, aczkolwiek dobrze, że to rozwiązanie znajdzie podstawę ustawową.
Biuro rady zostanie wyodrębnioną jednostką organizacyjną gminy i poddaną zwierzchnictwu służbowemu przewodniczącemu rady. Zmiana była absolutnie potrzebna i wzmacnia w ten sposób funkcję przewodniczącego rady. W Łęcznej, choć także pewnie i w innych gminach biuro rady i tak faktycznie działało pod zwierzchnictwem przewodniczącego rady, choć formalnie zwierzchnictwo to należało do wójta/burmistrza/prezydenta miasta.
Przepisy dotyczące klubów radnych umieszczone w ustawie – do tej pory kwestie klubów radnych regulował statut gminy. Teraz będzie regulowała ustawa. Określi ona, że wymaganą statutową liczbę radnych niezbędnych do utworzenia klubu radnych, a wynosić ona będzie:
1) w radach liczących do 30 radnych – co najmniej 3 radnych.
2) w radach liczących powyżej 30 radnych – co najmniej 1/10 składu rady.
Rada gminy nie będzie mogła zdecydować o zwiększeniu liczby radnych, o których mowa w ust. 3, niezbędnych do utworzenia klubu radnych.
Radni uzyskają indywidualne uprawnienia kontrolne wobec urzędu, jednostek organizacyjnych oraz spółek komunalnych na wzór uprawnień posłów wobec jednostek państwowych – Jest to chyba najbardziej kluczowa zmiana o znaczeniu ustrojowym. Obecnie radny nie ma indywidualnych uprawnień kontrolnych, a takowe ma sama rada gminy i jej komisja rewizyjna oraz w mniejszym stopniu inne komisje. Mało tego, radny nie mógł kontrolować np. spółek z udziałem gminy, co tak jak w przypadku łęczyńskiego PGKiM powoduje swoiste państwo w państwie kontrolowane w całości przez burmistrza. A potem wszyscy płacimy horrendalne ceny za wodę i ścieki albo wodociąg za prawie milion zł. Omawiana zmiana będzie polegała na tym, że radny będzie miał prawo, jeżeli nie naruszy to dóbr osobistych innych osób, do uzyskiwania informacji i materiałów, wstępu do pomieszczeń, w których znajdują się te informacje i materiały, oraz wglądu w działalność organów administracji gminy, a także spółek z udziałem gminy, spółek handlowych z udziałem gminnych osób prawnych, gminnych osób prawnych, oraz zakładów, przedsiębiorstw i innych gminnych jednostek organizacyjnych, z zachowaniem przepisów o tajemnicy prawnie chronionej. Bardzo wzmocni to pozycję prawną radnego, dotąd przez lata coraz bardziej umniejszaną.
Interpelacje i zapytania radnych uzyskają umocowanie ustawowe – Dodatkowo interpelacje i zapytania oraz odpowiedzi na nie będą musiały być publikowane. Dotychczas kwestie interpelacji regulowały statuy.
Wójt, burmistrz, prezydent miasta nie będzie już mógł zasiadać w radach nadzorczych spółek prawa handlowego – bardzo dobra zmiana. Skończy się dorabianie sobie do pensji.
Wójt, burmistrz, prezydent miasta będzie samodzielnie, bez udziału rady gminy powoływał skarbnika gminy. Zmiana techniczna, a zarazem słuszna, gdyż rada gminy nie mogła zgodnie z linią orzeczniczą sądów administracyjnych odmówić wyboru skarbnika bez uzasadnionych przyczyn.
W każdej jednostce samorządu terytorialnego raz do roku odbędzie się debata o stanie danej jednostki. Zmiana postulowana przeze mnie od lat, a mająca na celu oddzielić absolutorium z wykonania budżetu od innych spraw ważnych dla jst. Według tych propozycji, w gminach wójt co roku do 31 maja przedstawi radzie raport o stanie gminy. Raport obejmuje podsumowanie działalności wójta w roku poprzednim, w szczególności realizację polityki, programów i strategii, uchwał rady gminy i budżetu obywatelskiego. Rada gminy może określić w drodze uchwały szczegółowe wymogi dotyczące raportu. Rada gminy rozpatruje raport podczas sesji na której podejmowana jest uchwała rady gminy w sprawie udzielenia lub nieudzielenia absolutorium wójtowi. Raport rozpatrywany jest w pierwszej kolejności. Nad przedstawionym raportem o stanie gminy przeprowadza się debatę. Po zakończeniu debaty nad raportem o stanie gminy rada gminy udziela wotum zaufania wójtowi bezwzględną większością głosów ustawowego składu rady. W przypadku nieudzielenia wójtowi wotum zaufania w dwóch kolejnych latach rada gminy może podjąć uchwałę o przeprowadzeniu referendum w sprawie odwołania wójta. Daje to więc kolejną, bo trzecią już możliwość zainicjowania referendum od odwołanie wójta przez radę gminy.
W sejmikach województw, gdzie najbardziej widoczne są podziały polityczne ma być wprowadzony podział na kluby radnych wspierające zarząd oraz na kluby opozycyjne.
Kierowanie pracą komisji rewizyjnej, kontrolującej zarząd będzie zarezerwowane dla klubu opozycyjnego.
Wszystkie powyższe zmiany oceniam pozytywnie lub bardzo pozytywnie. Zwiększają one pozycję prawną radnych oraz dają opozycji narzędzia kontroli władz samorządowych. Wiele z tych propozycji postulowałem od bardzo dawna, a dużą część z nich zawarłem jako wnioski de lege ferenda w mojej rozprawie doktorskiej pt. “Prawny wymiar przywództwa wójta jako organu wykonawczego gminy”. Dlatego też mam nadzieję, że zmiany…